Interview Metropolis M

Arnoud holleman en Gert Jan kocken werken al enkele jaren samen aan een onderzoek naar de culturele erfenis van De Denker van Rodin. (december 2016)

Domeniek Ruyters

Hoe is dit onderzoek begonnen?

Broken Thinker is begonnen in 2007, meteen na de diefstal van de Denker uit het Singer Museum in Laren. Het was een ordinaire roof, door twee snuf en snuitjeboeven, die geen Rodin zagen maar een paarhonderd euro brons. Twee dagen later werd het beeld vernield teruggevonden – en bizar genoeg was het een exact kruispunt van onze interesses. Gert Jan iconoclasme, Arnoud Rodin. We waren al sparring partners voor elkaars werk en de vernieling viel als het ware precies tussen ons in. Het is een samenwerking die we van buitenaf kregen aangereikt.

En hoe heeft het zich ontwikkeld?

Op de foto die we gebruiken zie je schepping en vernieling gelijkwaardig in een nieuw beeld gevangen. Eerst hielden we het voor voor onszelf, maar gaandeweg wilden we buiten onze eigen kaders denken, werden we nieuwsgierig naar wat voor interpretaties je er allemaal aan zou kunnen geven. De foto werd een ruilobject: we vroegen mensen met specifieke kennis om hun lezing van het beeld, in ruil voor het werk. Broken Thinker werd zo een conversation piece. Dario Gamboni is iconoclasmespecialist. Hij vergeleek de vernieling met die van een andere Denker in de jaren zeventig, in Cleveland. Daar speelden politieke, anti-Vietnam motieven een rol, in Laren ging het de dieven om een paar grijpstuivers. Financieel gewin valt buiten de enge definitie van iconoclasme en de vernieling was niet het einddoel van de dieven. Maar omdat de verdwijning halverwege gestopt is en de vernieling als een nieuw beeld bestaansrecht heeft gekregen, zijn de sporen die de dieven op het beeld hebben achtergelaten toch als iconoclasme te duiden. De gelichte schedel en jaap in het gezicht zijn er niet zomaar, ze verraden een reactie op wat de Denker verbeeldt.
Antoinette LeNormand-Romain, oud conservator van Musée Rodin, schreef over de gietpraktijken van Rodin. Wereldwijd zijn er ongeveer 45 geauthoriseerde gietsels van de Denker. Elk beeld wordt uniek door de individuele levensloop – en een vernieling zoals in Laren valt dan niet te ontkennen. De restauratie deed dat tot op zekere hoogte wel. Singer Laren negeerde een negatief advies en voor Frits Scholten, conservator beeldhouwkunst van het Rijksmuseum, was het reden om uit de adviescommissie te stappen. Er speelden factoren mee in het restauratiebesluit waar hij niet achter kon staan, die hij in zijn bijdrage verder uitwerkt.
Naast het ruilproject, wat nog steeds doorgaat, gingen we zelf ook door met eigen interpretaties. De roof viel samen met de opkomst van Halbe Zijlstra, de staatssecretaris die de cultuur even blind aanviel als de bronsdieven. De vernielde Denker is de perfecte verbeelding van zijn beleid. Zijlstra paait PVV-stemmers op de rechterflank van de VVD met een uitgepsroken anti-elitaire agenda. Bij de opheffing van SKOR hebben we daar een stuk over geschreven in het protestnummer van OPEN.
Daarnaast ontdekten we dat er met de Denker iets geks aan de hand is. Het beeld is een icoon, maar ook een cliché. Een lege vorm waar iedereen naar hartelust op kan projecteren. Google op het steekwoord ‘denker’ en je wordt overspoeld met toe-eigeningen en vervormingen, door links en rechts. Dat leverde mooi beeldonderzoek op.

De basis is een beeld van een fenomenaal kunstenaar die mede door eigen toedoen groter is geworden dan zichzelf en zijn oeuvre. Hij is het icoon van het scheppende genie. Wat is de rol van de Denker binnen het werk van Rodin? Wat is de klassiek kunsthistorische duiding?

De Denker is in 1881 ontstaan, vroeg in het oeuvre, zo ongeveer op het draaipunt naar de roem. Eerst als Dante, de centrale figuur in de Hellepoort, die het lijden van de mensheid overziet. Al vrij snel zag Rodin er een zelfstandig beeld in, van ongeveer 70 centimeter hoog. Rond de eeuwwisseling kwamen de uitvergrotingen. Terugkijkend is dat ook het moment waarop Rodin het artistiek momentum begon te verliezen, maar in die tijd werd hij steeds meer als kunstenaar/filosoof gezien. Zijn ambitie om schrijver te worden was een misverstand. Hij identificeerde zich met de Denker, maar was het niet. Zijn geschreven nalatenschap stelt inhoudelijk weinig voor, het is nogal totalitair gedacht en gebaseerd op het soort absolutisme dat na de Tweede Wereldoorlog definitief achterhaald is verklaard. Rodin werd in de jaren vijftig opnieuw uitgevonden als vader van het Modernisme. Niet het allesomvattende maar juist het fragmentarische van zijn werk werd benadrukt. Maar bij zijn leven werd het idee van Rodin als waarheidsdenker geloofd. In de beeldresearch gaan we dieper in op de begrafenis van Rodin. De plechtigheid in 1917 trok honderden aanwezigen. Er is een foto waar de kist nog boven de grond staat, in het blikveld van een uitvergrote Denker. Op een andere foto is de kist gezakt. Daartussen in ligt het moment waarop de nagedachtenis aan de maker versmolten is met het kunstwerk, dat op zijn graf komt te staan. Dat was in ieder geval de inzet van de beeldvorming – die door Rodin zelf werd aangestuurd. Rodin was de Denker.

Wat was het dat jullie zo aansprak in de Denker? Aanleiding was de vernieling van het beeld, maar de beeldbank die jullie hebben aangelegd gaat een andere kant op. De foto’s geven aan dat het meer dan enig ander werk van Rodin steeds weer met een andere betekenis wordt geladen.

De Denker is een geweldige illustratie van het Bijbelse tweede gebod, tegen afgoderij. Een afbeelding van God doet afbreuk aan God zelf, op dezelfde manier is de Denker een logo voor het denken – die paradoxaal genoeg het denken zelf stopt. Donald Trump poseerde ooit als Denker en legt daarmee precies het misverstand bloot. Echte intellectuelen zouden zoiets niet snel doen. De Denker verbeeldt de pose van het denken, maar niet het denken zelf. Al die toe-eigeningen zijn in zekere zin een incarnatie van Rodins eigen misplaatste identificatie met het beeld.

De restauratie was omstreden. Hoe kijken jullie naar de discussie? En het uiteindelijke resultaat? Was het beter niet hersteld?

De restauratie speelde pas toen we zelf al een eind op weg waren. Ons ging het eerst en vooral om de potentie van het kapotte beeld. De vernieling stoft het cliché af en dat kan Rodin goed gebruiken. We waren daarom teleurgesteld dat Singer Laren dat hele gebied links heeft laten liggen, omwille van de restauratie. Het had vooral ook te maken met de media-heisa rond de tentoonstelling Rodin, de Denker denkt weer. Voor die titel is reclameman Paul Mertz ingehuurd en dat zegt veel over de opzet van het evenement: de Denker moest als product terug in de markt worden gezet. Het ging niet alleen om materieel herstel, beeldvorming was net zo belangrijk. De tentoonstelling was integraal onderdeel van de restauratie, maar dat kon niet zo benoemd worden. De directie moest een ingewikkelde draai maken: het beeld was total loss verklaard, de verzekering keerde daarop uit, maar de inzet van de tentoonstelling was authentiekverklaring. En daarvoor ging Singer Laren vol op het orgel. De Denker was als het ware uit de dood opgestaan. Dat sentiment werd publicitair breed uitgemeten, terwijl een andere, financiële agenda leidend was.
Op onze site staat een stuk waarin we de Houdini-act van Singer Laren hebben ontleed. Maar inmddels zijn we alweer een paar jaar verder en voor ons is de restauratie nu even interessant als de vernieling. Aan beide kanten is geld een grote drijfveer en dat raakt aan de tijdgeest. A work of art is everything that happens to it, schrijft Gamboni. In de context van Singer Laren dat als klein museum het beleid sinds Halbe Zijlstra moet zien te overleven zijn de behoudende keuzes te verklaren.

De denker is een figuur die zich terugtrekt uit de wereld en in zichzelf opsluit om te reflecteren. Het beeld ontsnapt zo aan de tijd, maar juist dit beeld is een voertuig van voortdurende actualiseringen. Dat uit zich in toe-eigening, vervorming én al dan niet bewuste vernieling. Hebben jullie er een verklaring voor dat een symbool van weldenkendheid kan worden aangevallen?

Een groot deel is terug te voeren op het misverstand tussen vorm en inhoud, tussen de pose van het denken en het denken zelf. Maar er speelt meer. Geen groter gevaar voor de denkende mens dan hij of zij zelf. Die Gedanken sind frei – tot kapotmakens toe. En dat moet je Rodin nageven: zijn werk is nog altijd tijdloos en enigmatisch omdat hij polyvalentie zocht en vond. Dat lijkt in tegenspraak met zijn totalitaire manier van denken over de kunst, maar het onderscheidt Rodin de doener van Rodin de denker. Al die actualiseringen en aantastingen worden opgeslokt door het origineel, de Denker groeit daardoor alleen maar in betekenis.

Hoe gaat dit project verder?

Het goede van Broken Thinker is dat we geen tijdslimiet hebben en dat het met ons meegroeit. Het project heeft zich losgeweekt van de vernieling en restauratie, maar blijft een middel om kennis en inzicht te verwerven, zeker nu de website online is. In de komende maanden publiceren we nieuwe bijdragen in het ruilproject en we kijken of het verzamelde materiaal zich leent voor een tentoonstelling. Op 18 november 2017 is Rodin honderd jaar dood. De aandacht zal vooral mythebevestigend zijn. Met Broken Thinker zoeken we naar een alternatieve route om zijn werk vanuit de actualiteit te benaderen.